از این منظر توجه به مدیریت صحیح این بحران از سوی مدیران ژاپن از اهمیت خاصی برخوردار است و درس‌آموزی از آن برای بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا ارزشمند است.نهاد‌های امدادرسان و فعال در حوزه مدیریت بحران، کارشناسان و مدیران این نهادها در سراسر دنیا با درک این نکته کار خود را آغاز کرده و درحال بررسی نحوه انجام عملیات مقابله در این بحران بزرگ هستند. این همان موضوعی است که بیست‌و‌نهمین برنامه از سلسله نشست‌های ماهانه مؤسسه آموزش عالی هلال احمر با محوریت آن برگزار شد. در این برنامه که عنوان سونامی و زلزله ژاپن را بر پیشانی خود داشت بهروز مقدسی کارشناس مسئول جست‌وجو و نجات سازمان هلال احمر به بررسی این زلزله بزرگ پرداخت و با ذکر تجربیات و مشاهدات خود از این حادثه تلخ به بررسی علمی این رویداد پرداخت.
بهروز مقدسی در نشست موسسه آموزش عالی
هلال احمر با ذکر آمار و ارقامی در زمینه زلزله بزرگ شرق ژاپن گفت: این زلزله از نظر بزرگی پنجمین زلزله بزرگ جهان بین سال‌های1900 تا 2011 بوده که در 133کیلومتری سواحل شرق ژاپن امواجی به بلندای 10متر تولید کرد.
این امواج با سرعت 800مایل بر ساعت (1288کیلومتر) در مسیر و 60مایل (966کیلومتر بر ساعت) به سواحل ژاپن برخورد کرد و موجب تخریب و آسیب جدی به نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما شد. مدت زمان زلزله بسیار طولانی و 300ثانیه بوده است و 13 کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تحت‌تأثیر این زلزله قرار گرفتند. انرژی آزاد شده بر اثر این زلزله معادل حداکثر 24هزار بمب اتم تخمین زده شده است. وی افزود: بر اثر سونامی و زلزله 11مارس 2011 (20اسفند 89) 135میلیون نفر لرزیدند، 46میلیون نفر تحت‌تأثیر مستقیم این رخداد قرار گرفتند و 1/7میلیون نفر از جمعیت ژاپن که در سواحل زندگی می‌کردند درگیر سونامی شدند. تا اواخر فروردین سال90 نیز حدود 14هزار و 500 نفر کشته و 15 هزار نفر مفقود اعلام شدند.
تأثیر آموزش‌های عمومی
وی با تأکید بر این نکته که مقایسه بزرگی و شدت زلزله و مدت زمان وقوع آن و تعداد یک‌میلیون و 700هزار نفری که تحت‌تأثیر مستقیم این رخداد قرار گرفتند با آمار کشته‌شدگان و مجروحان این واقعه حاکی از آن است که آموزش‌های پایه و آموزش‌های همگانی در سطوح مختلف به خوبی در جامعه انجام پذیرفته و با تکرار دوره‌ای نهادینه شده است، گفت: سرعت تخلیه اضطراری شهروندان نشان می‌دهد که راهکارهای پیش‌بینی شده برای تخلیه اضطراری به خوبی طراحی شده است. تصاویر و علائم راهنما و هشدار‌دهنده و نقشه‌های تخلیه اضطراری محلات در خیابان‌ها نصب شده است. جهت‌ها و ساختمان‌های امن در این نقشه‌ها نشان داده شده‌اند.
به گفته این کارشناس، وقوع زلزله و سونامی بزرگ شرق ژاپن با توجه به درهم کوبیدن خانه‌ها، زیرساختها، تأسیسات و تغییر خطوط ساحلی، زیر آب‌بردن شهرها، زمین‌ها، قطع برق، تلفن و آسیب‌های وارده به سیستم مترو، قطار، فرودگاه‌ها و آسیب و انفجار نیروگاه‌های هسته‌ای فوکوشیما، آزمونی سخت برای سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی، علمی، تکنیکی، بهداشتی، اداری، امنیتی و مدیریت بحران ژاپن به حساب می‌آید.
بر اثر برخورد امواج سونامی با سواحل شرقی 5 استان میاگی، ایواته، فوکوشیما، ایباراکی و شیبا به‌شدت آسیب دیدند. وی درخصوص آسیب وارده به نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما اظهار داشت: هر 6 واحد نیروگاه‌های فوکوشیما بین سال‌های1971 تا 1979 ساخته شده و در برابر زلزله‌ای به بزرگی 8/2 ریشتر مقاوم بودند اما زلزله اخیر 7برابر شدیدتر از این بزرگی بوده است.
مقدسی همچنین با تأکید بر این نکته که عمر مفید این نیروگاه‌ها به پایان رسیده بود و باید 41روز قبل از سانحه بازنشسته می‌شدند، گفت: حداکثر مقاومت پیش‌بینی شده برای نیروگاه در دهه70میلادی مقاومت در برابر امواج 5متری سونامی بوده است درحالی‌که بلندای امواج سونامی اخیر به 10متر می‌رسیده است.
مدیریت بحران و مقابله با سانحه
فرماندهی بحران براساس قوانین ژاپن، بر عهده نخست‌وزیر ژاپن قرار دارد. برنامه‌ریزی برای مهار این حادثه بزرگ و پاسخگویی به بحران به‌وجود آمده نیز در 3سطح انجام می‌شود. مقدسی با اشاره به این سطوح مختلف برنامه‌ریزی، به شرح جداگانه آنها پرداخت و گفت:
1 - برنامه 3روز اول (کوتاه‌مدت): این برنامه فقط به امداد و نجات اختصاص داشت.
2 - برنامه 3ماهه (میان مدت): طی 3ماه پاکسازی محیط از اجساد و بقایای ساختمان‌ها و بازسازی زیرساختها صورت
می‌پذیرد.
3 - برنامه 3ساله (بلندمدت): بازسازی و بازتوانی کلی کشور و پرداخت تمام خسارات به آسیب‌دیدگان.
به گفته وی در بحث پاسخگویی، مقابله و مدیریت بحران، عملیات امداد و نجات، اسکان اضطراری، توزیع آب، غذا، دارو، سوخت و اطلاع‌رسانی شفاف و مستمر از جمله مهم‌ترین اقدامات انجام شده بود. این وظایف بر عهده سازمان‌های اصلی و مسئول در بحث امداد و نجات ژاپن قرار داشت که به‌ترتیب عبارتند از: سازمان دفاع ملی (نیروهای نظامی)، پلیس نجات، آتش‌نشانی،
گارد ساحلی و صلیب سرخ.
دفاع ملی موفق در نجات
مقدسی ضمن اشاره به تقسیم‌بندی آمار نجات یافتگان در عملیات جست‌وجو و نجات، این آمار را بر مبنای اقدامات سازمان‌های مسئول در 2 روز اول، اینگونه اعلام کرد: سازمان دفاع ملی: 55هزار نفر در ساعات اول، پلیس نجات: 20هزار نفر، آتش‌نشانی: 10هزار نفر، گارد ساحلی: 7000نفر و صلیب سرخ: 5000نفر.
همچنین آمار کلی عملیات امداد و نجات نشان می‌دهد که تعداد نجات یافتگان در روز اول 100هزار نفر و در روز دوم 210هزار نفر بوده است. نکته بسیار مهم آن است که با توجه به توانمند‌سازی مردم و آموزش‌های مستمر بیشتر نجات‌یافتگان این سانحه توسط خانواده یا همسایگان خود نجات یافتند و به عبارتی تنها 23درصد از نجات‌یافتگان از سوی سازمان‌های مسئول نجات پیدا کردند و 77درصد مابقی توسط افراد خانواده و همسایگان از مرگ نجات یافتند. وی با اشاره به بحث اسکان اضطراری و فعالیت‌های انجام گرفته در این حوزه گفت: مسئولان اسکان با توجه به برنامه‌ریزی و دستورالعمل‌های از پیش تعیین‌شده، بازماندگان سانحه را به مکان‌های امن منتقل و در سرپناه‌های اضطراری، اماکن ورزشی، عمومی، مدارس و دانشگاه‌ها مستقر کردند. تعداد اسکان‌یافتگان بالغ بر 400هزار نفر اعلام شده است. مقدسی افزود: با توجه به سردی هوا در مناطق آسیب‌دیده (بین یک تا 3 درجه بالای صفر) و از آنجایی که خانه‌ها در سایر مناطق شهر (به غیراز حاشیه ساحلی) آسیب چندانی ندیده بودند لذا مسئولان امر برای اسکان آسیب دیدگان از چادر استفاده نکردند و تنها از کشورهای اهدا‌کننده چادر، مشخصات چادرها را گرفتند تا درصورت نیاز اعلام درخواست کنند.
ادامه بحران و مدیریت آن
گزارش‌های ارائه شده نشان می‌دهد که پس از زلزله علاوه بر تمامی مشکلات موجود و مشکل انتشار مواد رادیواکتیو و ورود این مواد از نیروگاه‌های آسیب‌دیده فوکوشیما به اقیانوس آرام، هوا نیز از آلودگی به مواد رادیواکتیو در امان نبود. باران آلوده به مواد رادیواکتیو در اکثر مناطق ژاپن بر زمین نشست و خاک و آب توکیو را که یکی از پاک‌ترین آبها محسوب می‌شد، آلوده کرد. سبزیجات و شیر دام‌ها در میاگی، ایواته، فوکوشیما و حوالی توکیو آلوده شدند. ید 131 در آب توکیو به 310میلی‌سیورت (سیستم واحد بین‌المللی تشعشعات رادیواکتیو) رسید. آشامیدن آب برای نوزادان و کودکان ممنوع و بطری آب بین خانواده‌های دارای فرزند
زیر 12سال توزیع شد.
توکیو پس از 50سال خاموشی را تجربه کرد و بنزین برای نخستین‌بار در ژاپن سهمیه‌بندی شد (3روز اول سانحه 7لیتر و پس از آن روزانه 10لیتر). اما مردم در آرامش و خونسردی به مبارزه با زلزله، سونامی و مشکلات هسته‌ای پرداختند. همچنین اطلاع‌رسانی به‌صورت شفاف در مورد خطرات هسته‌ای در اختیار شهروندان قرار می‌گرفت و مردم کاملا به مسئولان و اطلاعات ارائه شده اعتماد داشتند. کیفیت آب، مواد غذایی و اقلام اهدایی از سوی کشورهای مختلف پیش از توزیع در بین مردم همچون زمان عادی کنترل می‌شد تا از کیفیت مطلوب برخوردار بوده و با ذائقه مردم ژاپن همخوانی داشته باشد. با اینکه براساس فرهنگ مردم ژاپن اجساد سوزانده می‌شوند اما مسئولان نسبت به دفن اجساد در کیسه‌هایی که کاملا تا مدتی قابل برگرداندن باشند، اقدام کردند تا درصورتی که اقوام و خانواده‌هایشان مایل بودند بتوانند به روش خود در مورد دفن آنها تصمیم بگیرند.
همکاری شهروندان در تمام امور
با توجه به مشکل کمبود تولید برق، از مردم خواسته شده بود تا در مصرف برق صرفه‌جویی کنند که این درخواست به خوبی از سوی مردم پاسخ گفته شد. از دیگر موارد مطرح از سوی عضو تیم اعزامی به منطقه زلزله زده ژاپن این بود که برخی از تیم‌های اعزامی به منطقه آسیب‌دیده با تصور اینکه تنها پول می‌تواند در تأمین آب و سوخت و مواد غذایی به آنها کمک کند وارد مناطق بحران‌زده شده بودند بدون آنکه آب و مواد غذایی همراه داشته باشند و بدین ترتیب مشکلاتی را برای مسئولان به‌وجود
آورده بودند. در مورد سنجش آلودگی‌های ناشی از مواد رادیو اکتیو و آلودگی‌ها و بیماری‌ها نیز تیم‌های دانشجویی زیادی در منطقه دیده می‌شد که به نمونه‌گیری و بررسی می‌پرداختند. در روز هفتم حادثه هیچ نوع بیماری مسری از طریق آب آلوده و سایر موارد در منطقه انتشار نیافته بود. با توجه به تعداد و بزرگی پس‌لرزه‌های پس از این زلزله، هنگام وقوع پس لرزه مردم آن‌قدر به مقاومت ساختمان‌ها مطمئن بودند که کسی اقدام به فرار نمی‌کرد. بررسی فیلم‌های ضبط شده از شهر به هنگام وقوع زلزله نشان می‌دهد که تمامی رانندگان به هنگام وقوع زلزله پشت چراغ قرمز ایستاده و قوانین راهنمایی را رعایت کرده‌اند.
به هنگام توزیع غذا بین مردم نیز این نکته بسیار به‌چشم می‌خورد که هیچ‌کس تقاضای غذای اضافی نداشت و سعی در ذخیره‌کردن غذا نمی‌کرد. از دیگر نکات حائز اهمیت مطرح شده در این جلسه آن بود که در عملیات نجات تیم‌های عملیاتی کاملا نسبت به مسئولیت خود آگاهی داشته و مسئولیت‌ها آنچنان تعریف شده بود که موازی‌کاری و خلأ در امور دیده نمی‌شد. در تیم‌های پلیس نجات یک نفر به‌عنوان مستندساز از تمامی وقایع عکس و گزارش تهیه می‌کرد تا بعدا بتوانند از تجربیات این حادثه استفاده کنند. به عبارت دیگر می‌توان گفت با توجه به آموزش و فرهنگسازی مناسب برای مردم و عملکرد شفاف، مردم و دولت در این شرایط یار و یاور یکدیگر و پشتیبانی بسیار مستحکم برای همدیگر بودند.
